احمد بن علی جصاصجَصّاص، ابوبکر احمد بن علی رازی، فقیه، محدّث و مفسر بزرگ حنفی قرن چهارم است. ۱ - حیاتوی در ۳۰۵ در شهر ری به دنیا آمد. [۱]
خطیب بغدادی، تاریخ مدینة السلام، ج۵، ص۵۱۵.
[۲]
احمدبن علی جصّاص، أصول‌الفقه، ج۱، ص۷، المسمی ب ا لفصول فی الاصول، چاپ عجیل جاسم نشمی، کویت ۱۴۰۵ـ۱۴۰۸/ ۱۹۸۵ـ ۱۹۸۸.
[۳]
احمدبن علی جصّاص، أصول‌الفقه، ج۱، ص۱۰ـ۱۱، المسمی ب ا لفصول فی الاصول، چاپ عجیل جاسم نشمی، کویت ۱۴۰۵ـ۱۴۰۸/ ۱۹۸۵ـ ۱۹۸۸.
برخی زادگاه او را بغداد دانسته‌اند [۴]
عبدالحی‌بن عبدالحلیم لکنوی، الفوائد البهیة فی تراجم الحنفیة، ج۱، ص۲۸، کراچی ۱۳۹۳.
[۵]
عبدالمنعم هاشمی، الامام الجصّاص ابوبکر احمدبن علی الرازی الحنفی، ج۱، ص۵۹، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
که ظاهراً اشتباه است. [۶]
عبدالمنعم هاشمی، الامام الجصّاص ابوبکر احمدبن علی الرازی الحنفی، ج۱، ص۶۱ـ۶۲، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
واژه جصّاص، به معنای گچ‌ساز یا گچ‌کار، [۷]
اسماعیل‌بن حماد جوهری، الصحاح: تاج‌اللغة و صحاح العربیة، ذیل «جصص»، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت (بی‌تا)، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ ش.
[۸]
ابن‌منظور، ذیل «جصص».
[۹]
محمدبن یعقوب فیروزآبادی، القاموس المحیط، ذیل «جصص»، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۱.
نام مشهورِ چند عالِم دیگر نیز هست. [۱۰]
احمدبن علی جصّاص، أصول‌الفقه، ج۱، ص۹ـ ۱۰، المسمی ب ا لفصول فی الاصول، چاپ عجیل جاسم نشمی، کویت ۱۴۰۵ـ۱۴۰۸/ ۱۹۸۵ـ ۱۹۸۸.
[۱۱]
عبدالمنعم هاشمی، الامام الجصّاص ابوبکر احمدبن علی الرازی الحنفی، ج۱، ص۶۱، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
۲ - حیات علمیجصّاص تا بیست سالگی در ری به تحصیل علوم گوناگون پرداخت. در ۳۲۵، به بغداد رفت و در آن‌جا از محضر فقیه مشهور حنفی، ابوالحسن کرخی (متوفی ۳۴۰)، بهره علمی برد و سپس به سبب گرانی و مشکلات اقتصادی به اهواز ( خوزستان ) رفت و پس از بر طرف شدن مشکلات به بغداد بازگشت. [۱۲]
احمدبن علی جصّاص، أصول‌الفقه، ج۱، ص۱۱، المسمی ب ا لفصول فی الاصول، چاپ عجیل جاسم نشمی، کویت ۱۴۰۵ـ۱۴۰۸/ ۱۹۸۵ـ ۱۹۸۸.
[۱۳]
احمدبن علی جصّاص، أصول‌الفقه، ج۱، ص۱۴، المسمی ب ا لفصول فی الاصول، چاپ عجیل جاسم نشمی، کویت ۱۴۰۵ـ۱۴۰۸/ ۱۹۸۵ـ ۱۹۸۸.
[۱۴]
احمدبن علی جصّاص، أصول‌الفقه، ج۱، ص۲۴، المسمی ب ا لفصول فی الاصول، چاپ عجیل جاسم نشمی، کویت ۱۴۰۵ـ۱۴۰۸/ ۱۹۸۵ـ ۱۹۸۸.
وی بعد از مدتی، با مشورت استادش کرخی، برای افزایش اندوخته‌های علمی خود، همراه با حاکم نیشابوری (متوفی ۴۰۵) به نیشابور سفر کرد و در ۳۴۴، دو باره به بغداد بازگشت و کرسی تدریس کرخی را و نیز منصب اِفتا را از آنِ خود ساخت و ریاست مذهب حنفی را تا پایان عمر بر عهده داشت. [۱۵]
ابن ابی‌الوفا، الجواهر المضیة فی طبقات الحنفیة، ج۱، ص۲۲۳، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، ریاض ۱۴۱۳/ ۱۹۹۳.
[۱۶]
تقی‌الدین‌بن عبدالقادر تمیمی، الطبقات السنیة فی تراجم الحنفیة، ج۱، ص۴۱۴، ج۱، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، ریاض ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
[۱۷]
عبدالحی‌بن عبدالحلیم لکنوی، الفوائد البهیة فی تراجم الحنفیة، ج۱، ص۲۸، کراچی ۱۳۹۳.
[۱۸]
احمدبن علی جصّاص، أصول‌الفقه، ج۱، ص۱۴، المسمی ب ا لفصول فی الاصول، چاپ عجیل جاسم نشمی، کویت ۱۴۰۵ـ۱۴۰۸/ ۱۹۸۵ـ ۱۹۸۸.
۳ - اساتیدجصّاص فقه و اصول را نزد ابوالحسن کرخی، حدیث را نزد عبدالباقی‌بن قانع، ابوالقاسم سلیمان‌بن احمد طَبَرانی، ابوالعباس اصَمّ نیشابوری، دعلج‌بن احمد و احتمالاً حاکم نیشابوری و ادبیات را نزد ابوسهل زجاجی و ابوعلی فارسی فراگرفت [۱۹]
خطیب بغدادی، تاریخ مدینة السلام، ج۵، ص۵۱۴.
[۲۰]
ذهبی، تاریخ الاسلام، ج۱۶، ص۳۴۰
[۲۱]
احمدبن علی جصّاص، أصول‌الفقه، ج۱، ص۲۴، المسمی ب ا لفصول فی الاصول، چاپ عجیل جاسم نشمی، کویت ۱۴۰۵ـ۱۴۰۸/ ۱۹۸۵ـ ۱۹۸۸.
۴ - شاگردانبرخی شاگردان وی عبارت بودند از: ابوجعفر نسفی (متوفی ۴۱۴)، محمدبن موسی خوارزمی (متوفی۴۰۳)، محمدبن یحیی جرجانی (متوفی ۳۹۸)، محمدبن‌احمد زعفرانی (متوفی ۳۹۳) و احمدبن محمد معروف به ابن‌مَسْلَمه (متوفی ۴۱۵). [۲۲]
ابن ابی‌الوفا، الجواهر المضیة فی طبقات الحنفیة، ج۱، ص۲۲۳، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، ریاض ۱۴۱۳/ ۱۹۹۳.
[۲۳]
عبدالحی‌بن عبدالحلیم لکنوی، الفوائد البهیة فی تراجم الحنفیة، ج۱، ص۲۸، کراچی ۱۳۹۳.
[۲۴]
تقی‌الدین‌بن عبدالقادر تمیمی، الطبقات السنیة فی تراجم الحنفیة، ج۱، ص۴۱۴، ج۱، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، ریاض ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
[۲۵]
احمدبن علی جصّاص، مختصر اختلاف‌العلماء، ج۱، ص۷۲، بیروت ۱۴۱۷/ ۱۹۹۶.
۵ - مذهببه نظر برخی دانشمندان، [۲۶]
قاضی عبدالجباربن احمد، المنیة و الامل فی شرح کتاب الملل و النحل، ج۱، ص۱۲۵، اسکندریه ۱۹۷۲.
[۲۷]
به نقل از جشمی، عبدالمنعم هاشمی، ج۱، ص۶۷، الامام الجصّاص ابوبکر احمدبن علی الرازی الحنفی، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
جصّاص از نظر کلامی در شمار معتزله است، زیرا در باره موضوعاتی چون رؤیت خدا و سِحر با معتزلیان موافق بوده و تفسیر فقهی او نیز بسیار متأثر از آرای آنان است. [۲۸]
محمدحسین ذهبی، التفسیر و المفسرون، ج۲، ص۴۸۳، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۲۹]
عبدالمنعم هاشمی، الامام الجصّاص ابوبکر احمدبن علی الرازی الحنفی، ج۱، ص۶۷ـ۷۶، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
[۳۰]
عبدالمنعم هاشمی، الامام الجصّاص ابوبکر احمدبن علی الرازی الحنفی، ج۱، ص۸۰، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
[۳۱]
احمدبن علی جصّاص، احکام‌القرآن، ج۱، ص۴۸ـ ۵۸، چاپ عبدالسلام محمدعلی شاهین، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
هاشمی [۳۲]
عبدالمنعم هاشمی، الامام الجصّاص ابوبکر احمدبن علی الرازی الحنفی، ج۱، ص۷۹ـ۸۰، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
هر چند معتزلی بودن جصّاص را مردود دانسته، تمایل وی را به عقاید معتزلیان پذیرفته است.برخی منابع، جصّاص را در زمره علمای طبقه چهارم حنفی یا اصطلاحاً اصحاب تخریج (علمایی که صرفاً به تبیین و دسته‌بندی آرای پیشینیان پرداختند) شمرده‌اند، ولی از این دیدگاه انتقاد شده است. [۳۳]
احمدبن علی جصّاص، مختصر اختلاف‌العلماء، ج۱، ص۷۶، بیروت ۱۴۱۷/ ۱۹۹۶.
وی در دفاع از مذهب حنفی بسیار متعصب بوده است. [۳۴]
محمدحسین ذهبی، التفسیر و المفسرون، ج۲، ص۴۸۱، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۳۵]
عبدالمنعم هاشمی، الامام الجصّاص ابوبکر احمدبن علی الرازی الحنفی، ج۱، ص۷۷ـ۷۹، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
[۳۶]
احمدبن علی جصّاص، احکام‌القرآن، ج۱، ص۲۳۴، چاپ عبدالسلام محمدعلی شاهین، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
[۳۷]
احمدبن علی جصّاص، احکام‌القرآن، ج۱، ص۲۸۲ـ۲۸۳، چاپ عبدالسلام محمدعلی شاهین، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
[۳۸]
احمدبن علی جصّاص، احکام‌القرآن، ج۱، ص۴۰۱، چاپ عبدالسلام محمدعلی شاهین، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
[۳۹]
احمدبن علی جصّاص، احکام‌القرآن، ج۲، ص۶۱، چاپ عبدالسلام محمدعلی شاهین، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
[۴۰]
احمدبن علی جصّاص، احکام‌القرآن، ج۲، ص۶۴، چاپ عبدالسلام محمدعلی شاهین، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
۶ - خصایصجصّاص را به تقوا، زهد و تواضع ستوده‌اند، آن‌چنانکه حاکم وقت (باتوجه به زندگینامه کرخی، احتمالاً سیف‌الدوله حمدانی، حک: ۳۰۱ یا ۳۰۳ـ۳۵۶) دو بار منصب قضا را به او پیشنهاد کرد، اما او نیز همچون کرخی، آن را نپذیرفت. [۴۱]
خطیب بغدادی، تاریخ مدینة السلام، ج۵، ص۵۱۴.
[۴۲]
ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۱۴، ص۲۷۷، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲.
۷ - وفاتجصّاص در ۳۷۰ در بغداد درگذشت و شاگردش خوارزمی بر پیکر وی نماز گزارد. [۴۳]
خطیب بغدادی، تاریخ مدینة السلام، ج۵، ص۵۱۵.
[۴۴]
ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ج۱۴، ص۲۷۸، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲.
[۴۵]
حاجی خلیفه، ج۱، ستون ۲۰.
برخی تاریخ فوت او را ۳۷۶ ذکر کرده‌اند. [۴۶]
محمدبن علی داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۵۶، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۸ - مشهورترین آثاراز جصّاص آثار علمی متعددی بر جای مانده که مهمترین و مشهورترین آنها احکام‌القرآن است [۴۷]
احمدبن علی جصّاص، أصول‌الفقه، ج۱، ص۲۲ـ۲۳، المسمی ب ا لفصول فی الاصول، چاپ عجیل جاسم نشمی، کویت ۱۴۰۵ـ۱۴۰۸/ ۱۹۸۵ـ ۱۹۸۸.
[۴۸]
احمدبن علی جصّاص، مختصر اختلاف‌العلماء، ج۱، ص۷۳ـ۷۴، بیروت ۱۴۱۷/ ۱۹۹۶.
که بارها چاپ شده است.این کتاب، که آخرین کتاب اوست و در آن بارها به سایر آثار خود ارجاع داده است، نزد حنفیان از مهمترین منابع تفسیر فقهی به شمار می‌رود. جصّاص آیاتی را که در بر دارنده احکام فقهی است، به ترتیب سوره‌ها (و در هر سوره به ترتیب آیات) تفسیر و کتاب را بر اساس عناوین فقهی تبویب کرده است. گاهی به مناسبت، برخی مسائل فقهی را که مستند به آیات قرآن نیست نیز مطرح کرده است. [۴۹]
محمدحسین ذهبی، التفسیر و المفسرون، ج۲، ص۴۸۰، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
در بسیاری موارد، جصّاص برای یک مطلب، جز آیه مورد بحث، به آیات دیگر و نیز احادیث استشهاد یا استناد کرده است. همچنین، آرای فقهای متقدم، به ویژه صحابه و تابعین، و حتی نظر فقهای سایر مذاهب اهل‌سنّت را در برخی مسائل ذکر نموده است. احکام‌القرآن علاوه بر مباحث فقهی، متضمن مطالب دیگر، از جمله نکات قرآنی و حدیثی و ادبی و کلامی، نیز هست. وی در این کتاب بر دفاع از آرای حنفیان اصرار کرده و با مخالفانِ دارای مذاهب دیگر، به ویژه امام شافعی، با لحنی شدید سخن گفته است. [۵۰]
عبدالمنعم هاشمی، الامام الجصّاص ابوبکر احمدبن علی الرازی الحنفی، ج۱، ص۱۱۲، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
[۵۱]
احمدبن علی جصّاص، احکام‌القرآن، ج۲، ص۱۴۸، چاپ عبدالسلام محمدعلی شاهین، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
جصّاص برخی مباحث اصول فقه را، که عمدتاً در موضوع الفاظ است، به عنوان مقدمه کتاب احکام‌القرآن نگاشته [۵۲]
احمدبن علی جصّاص، احکام‌القرآن، ج۱، ص۶، چاپ عبدالسلام محمدعلی شاهین، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
که بارها مستقلاً و با عنوان الفصول‌فی‌الاصول یا اصول‌الجصّاص چاپ شده است.البته برخی مباحث اصولی که در این مقدمه به تفصیل آمده، در متن کتاب مجدداً مطرح شده و با توجه به آیات قرآن بر مصادیق فقهی تطبیق گردیده است. [۵۳]
عبدالمنعم هاشمی، الامام الجصّاص ابوبکر احمدبن علی الرازی الحنفی، ج۱، ص۱۱۰ـ۱۱۲، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
جصّاص در کتاب اصول خود علاوه بر استادش کرخی، از آثار عیسی‌بن ابان (متوفی ۲۲۰) بسیار تأثیر پذیرفته و از الجامع‌الکبیر محمدبن حسن شیبانی نیز بهره برده است. همچنین از آرای شافعی، به ویژه کتاب الرساله وی، انتقاد کرده است. [۵۴]
احمدبن علی جصّاص، أصول‌الفقه، ج۱، ص۲۵ـ۲۶، المسمی ب ا لفصول فی الاصول، چاپ عجیل جاسم نشمی، کویت ۱۴۰۵ـ۱۴۰۸/ ۱۹۸۵ـ ۱۹۸۸.
۹ - سایر آثارشرح سه کتاب فقهی الجامع‌الکبیر، الجامع‌الصغیر و المناسک، هر سه از محمدبن حسن شیبانی (متوفی ۱۸۹)؛ شرح مختصرالفقه، اثر احمدبن محمد طحاوی ( متوفی ۳۲۱)؛ شرح المختصر، اثر ابوالحسن کرخی؛ شرح ادب‌القاضی، اثر احمدبن عَمرو خصاف (متوفی ۳۱۷)؛ مختصر اختلاف‌العلماء، تلخیص کتاب اختلاف‌العلماء اثر طحاوی در علم خلاف ؛ و جوابات المسائل. [۵۵]
اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین،ج ۱، ستون ۶۷، در حاجی‌خلیفه، ج۵.
[۵۶]
عبدالحی‌بن عبدالحلیم لکنوی، الفوائد البهیة فی تراجم الحنفیة، ج۱، ص۲۸، کراچی ۱۳۹۳.
[۵۷]
احمدبن علی جصّاص، أصول‌الفقه، ج۱، ص۲۲، المسمی ب ا لفصول فی الاصول، چاپ عجیل جاسم نشمی، کویت ۱۴۰۵ـ۱۴۰۸/ ۱۹۸۵ـ ۱۹۸۸.
۱۰ - فهرست منابع(۱) ابن ابی‌الوفا، الجواهر المضیة فی طبقات الحنفیة، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، ریاض ۱۴۱۳/ ۱۹۹۳. (۲) ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲. (۳) ابن‌منظور. (۴) اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج۱، در حاجی‌خلیفه، ج۵. (۵) تقی‌الدین‌بن عبدالقادر تمیمی، الطبقات السنیة فی تراجم الحنفیة، ج۱، چاپ عبدالفتاح محمد حلو، ریاض ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳. (۶) احمدبن علی جصّاص، احکام‌القرآن، چاپ عبدالسلام محمدعلی شاهین، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۴. (۷) احمدبن علی جصّاص، أصول‌الفقه، المسمی ب ا لفصول فی الاصول، چاپ عجیل جاسم نشمی، کویت ۱۴۰۵ـ۱۴۰۸/ ۱۹۸۵ـ ۱۹۸۸. (۸) احمدبن علی جصّاص، مختصر اختلاف‌العلماء، بیروت ۱۴۱۷/ ۱۹۹۶. (۹) اسماعیل‌بن حماد جوهری، الصحاح: تاج‌اللغة و صحاح العربیة، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت (بی‌تا)، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ ش. (۱۰) حاجی خلیفه. (۱۱) خطیب بغدادی. (۱۲) محمدبن علی داوودی، طبقات المفسرین، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۱۳) محمدبن احمد ذهبی. (۱۴) محمدحسین ذهبی، التفسیر و المفسرون، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷. (۱۵) محمدبن یعقوب فیروزآبادی، القاموس المحیط، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۱. (۱۶) قاضی عبدالجباربن احمد، المنیة و الامل فی شرح کتاب الملل و النحل، اسکندریه ۱۹۷۲. (۱۷) عبدالحی‌بن عبدالحلیم لکنوی، الفوائد البهیة فی تراجم الحنفیة، کراچی ۱۳۹۳. (۱۸) عبدالمنعم هاشمی، الامام الجصّاص ابوبکر احمدبن علی الرازی الحنفی، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷. ۱۱ - پانویس
۱۲ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «احمد بن علی جصاص»، شماره۴۶۸۶. رده‌های این صفحه : احمد بن علی رازی جصاص | تراجم | علمای اهل سنت | علمای قرن چهارم | فقهای حنفی | محدثین اهل سنت | مفسرین
|